- Βοιωτία
- Ιστορική και γεωγραφική περιοχή της Στερεάς Ελλάδας, που τα όριά της συμπίπτουν σχεδόν με τον σημερινό νομό Β. (βλ. λ.), ενώ ένα μικρό τμήμα της στα ανατολικά περιλαμβάνεται στον νομό Ευβοίας (βλ. λ.).
Γεωλογική ιστορία. Η Β. βρίσκεται σε μια περιοχή όπου συνάπτονται δύο ιζηματογενείς ζώνες, η ζώνη Παρνασσού-Γκιώνας στο νοτιοδυτικό τμήμα της, και η ζώνη ανατολικής Ελλάδας ή υποπελαγωνική στο ανατολικό και βορειοανατολικό υπόλοιπο τμήμα της. Οι δύο αυτές ζώνες αποτελούν ενιαίο οικοδόμημα, που διαφέρει λίγο ως προς τον τεκτονικό προσανατολισμό των οροσειρών. Η Β., όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα, πτυχώθηκε με την επίδραση των αλπικών πτυχώσεων, μετά τις οποίες επακολούθησαν διαρρήξεις μεγάλης έκτασης, για την αποκατάσταση της ισορροπίας που είχε διαταραχτεί. Αποτέλεσμα των διαταράξεων αυτών ήταν ο σχηματισμός μεγάλων ταφροειδών βυθισμάτων, κατά μήκος ενός άξονα με διεύθυνση ΒΔ προς ΝΑ, όπου σήμερα ρέει ο ποταμός Βοιωτικός Κηφισός. Χαρακτηριστικές ταφροειδείς κοιλάδες είναι οι πεδιάδες της Χαιρωνείας, της Κωπαΐδας, της Θήβας και άλλες μικρότερες. Η ζώνη αυτή των διαρρήξεων ονομάζεται ρηξιγενής ζώνη Β. Τα πετρώματα που δομούν την περιοχή της Β. δεν διαφέρουν από άποψη φάσης, αν και ανήκουν σε δύο ιζηματογενείς ζώνες, αλλά μόνο κατά τον πετρολογικό χαρακτήρα. Είναι κυρίως ασβεστόλιθοι μεσοζωικής ηλικίας και ηωκαινικός φλύσχης στη ζώνη Παρνασσού-Γκιώνας, και τριαδικοί ασβεστόλιθοι, ιουρασικοί ασβεστόλιθοι του λιασίου, κερατόλιθοι, αργιλικοί σχιστόλιθοι με παρεμβολές εκχύτων υπερβασικών και βασικών εκρηξιγενών σχηματισμών, γάββρων, διαβασών κλπ. του δογγέριου και του μάλμιου, κρητιδικοί ασβεστόλιθοι με ρουδιστές και φλύσχες στη ζώνη ανατολικής Ελλάδας. Πάνω από αυτά συναντώνται κατά τόπους νεογενή ιζήματα και τεταρτογενή προσχωματικά αποθέματα.
Πολιτισμός. Η Β. είναι περιοχή με πανάρχαιο πολιτισμό. Εκτός από τις χαρακτηριστικές μαρτυρίες διαφόρων μύθων, η ανασκαφική έρευνα είχε δείξει, και εξακολουθεί να φέρνει στο φως όλο και περισσότερα στοιχεία, ότι στον χώρο αυτό άνθησαν για πολλούς αιώνες, από τη νεολιθική ακόμα περίοδο, συνοικισμοί με αξιόλογο πολιτισμό, όπως ο Ορχομενός, η Χαιρώνεια, η Εύτρηση, η Ελάτεια, η Θήβα, η περιοχή γύρω από την Κωπαΐδα κ.ά. Το εύφορο έδαφός της προσέλκυσε από νωρίς κατοίκους και η αρχαία παράδοση αναφέρει ένα πλήθος λαών που την κατοίκησαν. Από αυτούς σπουδαιότεροι ήταν οι Πελασγοί, οι Μινύες, οι Λέλεγες, οι Σπαρτοί, οι Καδμείοι κ.ά. Μερικοί από αυτούς φαίνεται ότι έφτασαν στη Β. από τη Θεσσαλία. Όχι μόνο οι μύθοι αλλά και οι θρησκευτικές λατρείες, με κοινά επίθετα των θεών, πιστοποιούν τη μεταφορά πολιτιστικών στοιχείων αλλά και ολόκληρων πληθυσμών από τη Θεσσαλία στη Β. Την ίδια βεβαιότητα προσφέρουν και ορισμένα τοπωνύμια, κοινά και στις δύο περιοχές. Ακόμα, τα πολιτιστικά στοιχεία της νεολιθικής περιόδου στη Β. παρουσιάζουν αναλογίες με τα σύγχρονά τους θεσσαλικά.
Τα πανάρχαια ονόματα της Β. είναι Αονία και Ωγυγία. Η περιοχή ονομάστηκε Β. από τον Βοιωτό, γιο του Ιτώνου και της νύμφης Μελανίππης, σύμφωνα με την παράδοση. Ο Βοιωτός αναφέρεται ως εγγονός του Αμφικτύονα. Πιστευόταν ακόμα ότι στον χώρο της Β. γεννήθηκαν θεοί, όπως ο Ηρακλής και ο Διόνυσος, και ότι το βουνό Ελικώνας ήταν η κατοικία των Μουσών και του Απόλλωνα. Ο μύθος αναφέρει επίσης ότι στον Κάδμο, τον οικιστή των Θηβών, ο ίδιος ο Δίας έδωσε γυναίκα του την Αρμονία –κόρη του Άρη και της Αφροδίτης– και στον γάμο τους, στην Καδμεία, την ακρόπολη των Θηβών, μαζεύτηκαν όλοι οι θεοί. Είναι μοναδικός για την αρχαιότητα o συνδυασμός της Β. με τον Κάδμο, που ήρθε κατά την παράδοση από τη Φοινίκη φέρνοντας τα Καδμήια γράμματα. Πράγματι, οι ανασκαφές του μυκηναϊκού ανακτόρου των Θηβών έφεραν στο φως μεγάλους ψευδόστομους αμφορείς, που είχαν πάνω τους χαρακτήρες της γραμμικής γραφής Β, μια ανακάλυψη που προκάλεσε ζωηρή αίσθηση. Οι ανασκαφές του ίδιου ανακτόρου μετά τον B’ Παγκόσμιο πόλεμο απέδειξαν την έκταση των εμπορικών συναλλαγών της Θήβας με τα μεγάλα κέντρα του ανατολικού πολιτισμού (Συρία, Μεσοποταμία κ.ά.). Η μυκηναϊκή περίοδος στη Θήβα και στον Ορχομενό, στον Γλα και στην Τανάγρα, είναι φανερό πως υπήρξε εποχή ευμάρειας και λαμπρότητας, όπως αποδεικνύουν πολλά ευρήματα (οι περίφημες σαρκοφάγοι της Τανάγρας κ.ά.). Στα ομηρικά έπη υπογραμμίζεται η συμβολή της Β. στον Τρωικό πόλεμο, με πενήντα πλοία, που το καθένα τους είχε 120 άνδρες.
Η Β. υπήρξε γενέτειρα του ποιητή Ησίοδου (από την Άσκρη), όπως επίσης και του Πινδάρου (από τη Θήβα), ενός ποιητή μοναδικού στην αρχαιότητα, που ύμνησε την ομορφιά και τα αθλητικά επιτεύγματα των αρχοντικών νέων.
Η Β. ήταν χωρισμένη κατά την αρχαιότητα σε μικρά βασίλεια, μεταξύ των οποίων υπήρχε ένα είδος πολιτικο-θρησκευτικής ένωσης, που ήταν γνωστή ως Κοινόν των Βοιωτών. Οι αρχηγοί του Κοινού ονομάζονταν βοιωτάρχες. Σπουδαίες περιοχές της Β. ήταν η Θήβα, ο Ορχομενός, οι Πλαταιές, οι Θεσπιές, η Τανάγρα, η Ανθηδόνα, η Λάρυμνα, η Αλίαρτος, η Κορώνεια και η Λεβάδεια. Στη μεγάλη περιπέτεια των Μηδικών πολέμων, μερικές βοιωτικές πόλεις εμήδισαν. Αντίθετη στάση κράτησαν οι κάτοικοι των Πλαταιών, των Θεσπιών και της Αλιάρτου. Όταν μετά τα Περσικά η Αθήνα άρχισε να αποκτά τεράστια δύναμη, οι Σπαρτιάτες θέλησαν να υποστηρίξουν τη Θήβα ως αντίπαλο δέος απέναντι στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι, όμως, το 456 π.Χ., μετά τη μάχη στα Οινόφυτα, κυριάρχησαν στη Β. –αν και όχι στην ίδια τη Θήβα– και υποχρέωσαν τις πόλεις να εγκαταστήσουν δημοκρατικό πολίτευμα. Η κατάσταση αυτή κράτησε μόλις 10 χρόνια, έως το 447/6, όταν οι Θηβαίοι ολιγαρχικοί νίκησαν τους Αθηναίους στην Κορώνεια. Η συμμαχία της Θήβας με τους Λακεδαιμονίους κράτησε τους Βοιωτούς στο πελοποννησιακό στρατόπεδο, κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, πλην των Πλαταιέων και των Θεσπιέων.
Η θηβαϊκή ηγεμονία διατηρήθηκε μέχρι το 387 π.Χ., όταν έγινε η Ανταλκίδειος ειρήνη. Από το 379, με την ηγεσία δύο σπουδαίων στρατηγών, του Πελοπίδα και του Επαμεινώνδα, η Β. ενισχύθηκε προσωρινά και κάποια στιγμή έδειξε ότι θα κυριαρχούσε πολιτικά σε όλη την Ελλάδα. Με την εμφάνιση όμως του μακεδονικού κράτους, τα ηγετικά όνειρα των Θηβαίων διαλύθηκαν και το 338 π.Χ. η πόλη τους καταστράφηκε από τον Φίλιππο. Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Μακεδόνας στρατηγός Κάσσανδρος συνέστησε πάλι το Κοινόν των Θηβαίων, που διατηρήθηκε, αν και με υποτυπώδη πλέον σημασία, μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Μετά από αυτή την περίοδο, η Β. παράκμασε. Στον Μεσαίωνα, η ιστορική μοίρα της συνδέθηκε αρχικά με τη Θήβα και αργότερα με τη Λιβαδειά.
Όταν κηρύχθηκε η Επανάσταση του 1821, στο έδαφος της Β. κινήθηκαν για ένα διάστημα ο Αθανάσιος Διάκος και ο Οδυσσέας Ανδρούτσος. Οι πόλεις της Β. λεηλατήθηκαν συχνά από τους Τούρκους και το 1829 δόθηκε στην Πέτρα η τελευταία μάχη του αγώνα υπό την ηγεσία του Δημήτριου Υψηλάντη. Η Β. ήταν από τις πρώτες περιοχές που εντάχθηκαν στο νέο ελληνικό κράτος. Το 1943 ιδρύθηκε ο νομός Β.
Τέχνη.Η τέχνη που αναπτύχθηκε στη Β. κατά τους ιστορικούς χρόνους, χωρίς να παρουσιάζει ισχυρή πρωτοτυπία ή νέες μορφές, είναι γενικά αξιοπρόσεκτη. Έχουν βρεθεί αρκετά αντιπροσωπευτικά δείγματα έργων της γεωμετρικής περιόδου. Η αρχαϊκή βοιωτική τέχνη λατρεύει τη λεπτομέρεια, δείχνει στενή προσκόλληση στη φύση και στα στοιχεία της, γνώρισμα της καλλιτεχνικής έκφρασης ενός πληθυσμού βασικά αγροτικού. Αξιοσημείωτη δημιουργία σημειώνεται στον τομέα της πλαστικής (αγάλματα κούρων) και πολλά έργα ανακαλύφθηκαν στις ανασκαφές στο ιερό του Απόλλωνα στο Πτώον. Τα καλύτερα δείγματα του είδους βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και άλλα στο μουσείο της Θήβας. Παράλληλα με τη δημιουργία στη γλυπτική, που είναι επηρεασμένη από τα καλλιτεχνικά ρεύματα των Κυκλάδων, υπάρχει δραστηριότητα στην κεραμική, με αγγεία, πήλινα ειδώλια και συμπλέγματα, τα οποία βρέθηκαν στους αρχαϊκούς τάφους. Ούτε η περίοδος που είναι γνωστή ως ανατολίζουσα ούτε τα μελανόμορφα αγγεία ξεχωρίζουν για την ποιότητά τους. Η Β. παρακολουθεί από μακριά την αττική δημιουργία και προσαρμόζεται με βραδύτητα στα γενικά καλλιτεχνικά ρεύματα. Η ανασκαφική έρευνα στα νεκροταφεία της αρχαίας Μυκαλησσού (στη σημερινή Ριτσώνα) έχει αποδώσει αφθονία αγγείων. Χαρακτηριστική επίσης είναι η σειρά των κεραμικών έργων που προέρχεται από ανασκαφές στο ιερό των Καβείρων, κοντά στη Θήβα.
Είναι χαρακτηριστική η έλλειψη γλυπτών στη Β. κατά τα κλασικά χρόνια. Όπως μαθαίνουμε από αρχαίες πηγές, όταν χρειάστηκε, στον 5ο αι. π.Χ., να κοσμήσουν ιερά, κυρίως της Αρείας Αθηνάς, κάλεσαν από την Αττική τον Φειδία και τον Πολύγνωτο. Είναι ωστόσο αξιοσημείωτο ότι προς τα τέλη του 5ου αι. και κατά τον 4o αι. λειτουργούσε στη Θήβα σχολή ζωγραφικής (Αριστείδης ο Θηβαίος Α’ και Β’) και ένα ιδιότυπο εργαστήριο που φιλοτεχνούσε επιτύμβιες στήλες από σκληρό μαύρο τιτανόλιθο. Οι Αθηναίοι αναφέρονταν με κάποια ειρωνεία στην τέχνη των Βοιωτών, επειδή δεν έβρισκαν σε αυτήν την αττική χάρη και πνευματικότητα.
Η χριστιανική τέχνη της περιοχής δεν είναι επαρκώς γνωστή. Ξεχωρίζει όμως η δημιουργία, στη βυζαντινή περίοδο, μιας σειράς γλυπτών, που προέρχονται από εκκλησίες της Θήβας και φυλάσσονται στο μουσείο της πόλης, και στην αρχιτεκτονική αποτελεί θαυμάσιο δείγμα ο ναός της Παναγίας στον Ορχομενό, από τα παλαιότερα μεταβυζαντινά μνημεία στην Ελλάδα.
Η γραφική Αράχοβα, στη Βοιωτία.
Η λίμνη Υλίκη συμβάλλει στην ύδρευση της πρωτεύουσας, ενισχύοντας τη λίμνη του Μαραθώνα.
Τοπίο του βοιωτικού κάμπου με τον Παρνασσό χιονισμένο.
Ο θησαυρός του Μινύα, στον Ορχομενό της Βοιωτίας.
Αναθηματικός κούρος από το ιερό του Απόλλωνα στο Πτώον της Βοιωτίας (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα).
Ο μεγάλος ναός του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία, που χτίστηκε στις αρχές του 11ου αι. και περιέχει μερικά από τα ωραιότερα βυζαντινά ψηφιδωτά.
Ο Οιδίποδας και η Σφίγγα, το μυθικό τέρας της Βοιωτίας, σε απεικόνιση αττικού αγγείου.
Dictionary of Greek. 2013.
